Długo wyczekiwany projekt tzw. Ustawy antyprzemocowej – nakaz natychmiastowego opuszczenia domu przez sprawcę potencjalnym ratunkiem dla ofiar przemocy domowej nasilającej się w warunkach izolacji spowodowanej COVID-19 ?
W ostatnich dniach, poza tragicznymi informacjami dotyczącymi rosnącej liczby potwierdzonych przypadków zakażenia koronawirusem oraz zapowiedziami nadchodzącego kryzysu gospodarczego, w mediach coraz częściej zaczynają pojawiać się doniesienia na temat niepokojącego zjawiska, którego skala zanotowała w ostatnim czasie alarmujący wzrost. Mowa tu o sprzyjającym wpływie izolacji na zwiększenie liczby przypadków przemocy domowej.
W treści listu skierowanego do minister rodziny w dniu 30 marca 2020 r. Rzecznik Praw Obywatelskich – Adam Bodnar, podkreślił, iż „w związku z ograniczeniami wolności przemieszczania się i wprowadzeniem dla części obywateli obowiązkowej kwarantanny (…) wzrasta zagrożenie ich życia i zdrowia”. Trudno odmówić słuszności wskazanemu twierdzeniu, szczególnie w sytuacji, gdy ofiary przemocy domowej zostały niejako skazane na przebywanie ze swoim oprawcą pod jednym dachem przez 24 godziny na dobę, a towarzysząca niemalże każdemu frustracja, wynikająca ze strachu o zdrowie i życie, jak również obawa przed nadchodzącym kryzysem gospodarczym, a także perspektywą zwolnienia z pracy, jedynie nasilają agresję w zachowaniu osób stosujących przemoc wobec swoich najbliższych.
W świetle powyższego, szczególną uwagę należy zwrócić na skierowany do Sejmu dnia 11 marca 2020 r., a przyjęty przez rząd dnia 3 marca 2020 r., Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (dalej: ustawa antyprzemocowa).
Projekt ten przewiduje rozwiązanie polegające na przyznaniu Policji oraz Żandarmerii Wojskowej uprawnienia do wydania wobec sprawcy przemocy nakazu natychmiastowego opuszczenia zajmowanego wspólnie z ofiarą mieszkania lub zakazu zbliżania się do mieszkania. Przedmiotowy nakaz byłby natychmiast wykonalny, a ponadto obowiązywałby przez okres 14 dni.
Mając na względzie, że projektowane regulacje mogą stać się podstawowym „narzędziem interwencyjnym” w sytuacjach występowania przemocy w rodzinie, warto przyjrzeć się dokładniej proponowanym przez rząd przepisom.
Postępowanie nieprocesowe – nowy rodzaj spraw
Zmiana w dotychczas obowiązującym prawie, polegałaby w pierwszej kolejności na dodaniu do Kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.) nowego działu w ramach postępowania nieprocesowego, tj. Działu IA, zatytułowanego „Sprawy o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia”.
Zgodnie z projektowanymi rozwiązaniami, wszczęcie postępowania następowałoby poprzez złożenie przez podmiot uprawniony wniosku o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Wniosek ten mógłby zostać złożony na urzędowym formularzu. Postanowienie w sprawie wydawane byłoby w terminie 1 miesiąca od złożenia wniosku, po przeprowadzeniu rozprawy.
Zdecydowaną nowością pozostawałaby w tym zakresie nowa forma doręczeń dokonywanych przez Policję lub Żandarmerię Wojskową, wykorzystywana w sytuacji, gdy byłoby to niezbędne dla zapewnienia szybkości postępowania. Policja lub Żandarmeria Wojskowa (dalej: organy ścigania) dokonywałaby owych doręczeń nie później niż w terminie 7 dni od otrzymania zlecenia.
W przypadku niezastania adresata, a jednocześnie ustalenia, iż zamieszkuje on pod wskazanym adresem, w oddawczej skrzynce pocztowej adresata umieszczane byłoby zawiadomienie o podjętej próbie doręczenia wraz z informacją o możliwości odbioru pisma w budynku sądu zlecającego doręczenie, a także z pouczeniem, zgodnie z którym odbioru pisma można dokonać w terminie 7 dni. W przeciwnym razie, doręczenie uważa się za dokonane w ostatnim dniu 7-dniowego terminu. Powyższa regulacja stanowiłaby odstępstwo od sposobu doręczenia z art. 139 § 1 k.p.c., przewidującego tzw. podwójną awizację.
Wydając postanowienie o zobowiązaniu osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazaniu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, Sąd wskazywałby obszar lub odległość od wspólnie zajmowanego mieszkania, którą osoba stosująca przemoc w rodzinie jest obowiązana zachować. Postanowienie to byłoby skuteczne i wykonalne z chwilą jego ogłoszenia. Od dnia ogłoszenia rozpoczynałby swój bieg 7-dniowy termin na złożenie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wraz z sentencją.
Warto jednocześnie zaznaczyć, że sąd zachowywałby uprawnienie do zmiany lub uchylenia – nawet prawomocnego – postanowienia, w przypadku zmiany okoliczności. Ponadto, nowością proponowaną przez autorów projektu ustawy jest zobowiązanie Sądu do sanowania braków wniosku lub apelacji w sprawie, jeśli polegałyby one na niedołączeniu odpisów do w/w pism procesowych.
Podobnie jak Sąd I instancji, Sąd odwoławczy zobowiązany byłby do wydania orzeczenia w terminie 1 miesiąca od przedstawienia mu akt sprawy wraz z apelacją. Termin na wniesienie odpowiedzi na apelację został, przez autorów projektu ustawy, skrócony do 1 tygodnia.
Wydłużenie nakazu opuszczenia mieszkania, jako nowa forma zabezpieczenia
Kolejną propozycją legislacyjną zawartą w projekcie ustawy antyprzemocowej, jest uzupełnienie przepisów k.p.c. dotyczących postępowania zabezpieczającego, o nowe regulacje w ramach „Innych wypadków zabezpieczenia”.
I tak, jako zabezpieczenie Sąd może ustanowić przedłużenie wydanego przez Policję lub Żandarmerię Wojskową nakazu lub zakazu, w tym również zmienić obszar lub odległość określone w nakazie lub zakazie, które sprawca jest obowiązany zachować. Ustanawiając zabezpieczenie, Sąd określa także częstotliwość sprawdzania przez organy ścigania, czy nakaz lub zakaz są przestrzegane, a także czas trwania zabezpieczenia. Termin na rozpoznanie wniosku o zabezpieczenie odpowiada terminom ogólnym, albowiem Sąd właściwy, obowiązany jest rozpoznać złożony wniosek bezzwłocznie, jednakże nie później niż w terminie 3 dni.
Nowe, bezprecedensowe uprawnienia organów ścigania
Projekt ustawy antyprzemocowej postuluje wprowadzenie nowych unormowań prawnych do ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji. Funkcjonariuszom przysługiwałoby bowiem – w pierwszej kolejności – prawo zatrzymania osoby stosującej przemoc w rodzinie, która stwarza bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego.
Ryzyko bezpośredniego zagrożenia dla życia lub zdrowia ludzkiego oceniane byłoby odrębnie dla osoby dorosłej i dziecka, w oparciu o wskazane w ustawie szczegółowe kryteria, m.in. formy stosowanej przemocy, wiek ofiary, czy ofiarą przemocy jest kobieta w ciąży lub osoba niepełnosprawna, zaburzenia psychiczne sprawcy oraz stan osoby zatrzymywanej (dot. uzależnień od alkoholu, substancji odurzających lub psychotropowych), kierowanie gróźb lub dostęp do niebezpiecznego narzędzia, dotychczas stosowana przemoc, uzyskane od ofiar informacje dotyczące ich obaw o własne życie, ewentualne próby targnięcia się na własne życie przez osoby wspólnie zamieszkujące ze sprawcą.
W oparciu o powyższe kryteria, policjant miałby prawo wydać wobec osoby stosującej przemoc w rodzinie nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia (dalej: nakaz ) lub zakaz zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia (dalej: zakaz), które stawałyby się natychmiast wykonalne. Projekt ustawy nie przewiduje ograniczeń w zakresie łącznego stosowania w/w nakazu oraz zakazu.
Kiedy organy ścigania byłyby uprawnione do skorzystania z nowych uprawnień ?
Do wydania nakazu lub zakazu przez organy ścigania mogłoby dojść zarówno podczas interwencji we wspólnie zajmowanym mieszkaniu lub w jego okolicy, jak również w związku z powzięciem przez funkcjonariuszy informacji o stosowaniu przemocy, m.in. poprzez zgłoszenie dokonane przez ofiarę, kuratora sądowego lub pracownika pomocy społecznej.
Osobę zgłaszającą przemoc Policja lub Żandarmeria Wojskowa przesłuchiwałaby niezwłocznie, tj. na miejscu. Istniałaby również możliwość przesłuchania innych osób w charakterze świadków, w szczególności osób pełnoletnich zamieszkujących wspólnie. Odnośnie osoby małoletniej, która nie ukończyła jeszcze 15 roku życia, zastosowanie znalazłyby zasady przesłuchania przewidziane w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, z tym, że o przesłuchanie takiej osoby przez sąd opiekuńczy, z udziałem prokuratora oraz biegłego psychologa, wnioskowałaby Policja. Funkcjonariusz – przed zastosowaniem nakazu lub zakazu – miałby ponadto możliwość wysłuchania osoby stosującej przemoc w rodzinie.
Treścią nakazu lub zakazu wydawanego przez Policję, byłyby takie informacje jak: data, czas i miejsce przeprowadzenia czynności, podstawa prawna ich wydania, treść nakazu lub zakazu, dane policjantów przeprowadzających czynność, dane osoby stosującej przemoc w rodzinie, dane osoby dotkniętej przemocą, uzasadnienie, w którym wskazana zostałaby podstawa faktyczna wydania nakazu lub zakazu, a także pouczenia dotyczące m.in. możliwości wniesienia zażalenia.
Co ważne, nieobecność osoby stosującej przemoc podczas wykonywania czynności przez Policję, nie stanowiłaby przeszkody w wydaniu nakazu lub zakazu. W takiej sytuacji, równoznacznej z niemożnością doręczenia nakazu lub zakazu osobie stosującej przemoc, doręczenie uważane byłoby za dokonane, przez umieszczenie na drzwiach wspólnie zajmowanego mieszkania odpowiedniego zawiadomienia. W przypadku odmowy przyjęcia nakazu lub zakazu przez osobę stosującą przemoc, doręczenie uważane byłoby za dokonane.
Z czynności opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania przez osobę stosującą przemoc sporządza się protokół, który podpisują pełnoletnie osoby biorące udział w czynności.
Mając na względzie, iż osobie, wobec której wydany został nakaz opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania przysługiwałoby prawo do zabrania przedmiotów osobistego użytku oraz służących do świadczenia pracy, a także będących jej własnością zwierząt domowych, istotne znaczenie ma proponowane przez ustawodawcę rozwiązanie, zgodnie z którym w razie sprzeciwu osób wspólnie zajmujących mieszkanie przedmioty te lub zwierzęta domowe pozostawiane byłyby we wspólnie zajmowanym mieszkaniu., a dochodzenie roszczeń z tego tytułu odbywałoby się na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.
Ochronę bezpieczeństwa ofiar przemocy zapewniałaby ponadto regulacja, zgodnie z którą w sytuacji gdy po opuszczeniu wspólnie zajmowanego mieszkania pojawiłaby się potrzeba zabrania przez osobę stosującą przemoc mienia stanowiącego jej własność, mogłoby się to odbyć jeden raz, wyłącznie w obecności funkcjonariusza Policji, po wcześniejszym uzgodnieniu terminu z osobą dotkniętą przemocą.
Kolejny niezwykle istotny przepis ustawy stanowi, iż sprawca przemocy, wobec którego wydano nakaz lub zakaz, miałby obowiązek pozostawić klucze do wspólnie zajmowanego mieszkania i pomieszczeń jego bezpośredniego otoczenia w tym mieszkaniu, co stanowiłoby gwarancję faktycznego braku wstępu oprawcy do miejsca zamieszkania ofiary przemocy domowej. Sprawca miałby obowiązek wskazać Policji adres swojego miejsca pobytu oraz numer telefonu kontaktowego, a ponadto byłby zobligowana do informowania o każdej zmianie w tym zakresie.
Co ważne, zgodnie z postulowanymi rozwiązaniami, dla wydania nakazu opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania nie stanowiłaby przeszkody okoliczność, iż osoba stosująca przemoc „nie ma dokąd pójść”. Funkcjonariusz organów ścigania wydając nakaz, pouczałby bowiem sprawcę przemocy m.in. o danych teleadresowych właściwych miejscowo placówek zapewniających miejsca noclegowe oraz placówek prowadzących oddziaływania korekcyjno-edukacyjne lub programy psychologiczno-terapeutyczne dla osób stosujących przemoc w rodzinie.
Czy od wydanego nakazu lub zakazu sprawca przemocy mógłby się odwołać ?
Ustawodawca przewidział dla osoby stosującej przemoc w rodzinie uprawnienie do złożenia w terminie 3 dni od doręczenia nakazu lub zakazu zażalenia, do Sądu Rejonowego właściwego ze względu na miejsce wspólnego zamieszkiwania. Sąd zobowiązany jest rozpoznać takie zażalenie niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 dni, a podstawą dla uchylenia zaskarżonego nakazu lub zakazu jest stwierdzenie jego bezzasadności lub nielegalności.
Po upływie 14 dni na jaki został ustanowiony, nakaz lub zakaz traci moc, za wyjątkiem sytuacji, w której Sąd udzieli zabezpieczenia polegającego na przedłużeniu jego stosowania.
Zgodnie z przepisami ustawy antyprzemocowej, przedstawione wyżej uprawnienia Policji przysługiwały będą odpowiednio żołnierzom Żandarmerii Wojskowej w stosunku do żołnierza pełniącego czynną służbę wojskową stosującego przemoc w rodzinie w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, stwarzającego bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego.
Kara za niestosowanie się do nakazu lub zakazu
Realizacja nakazu lub zakazu nałożonego przez Policję podlegałaby weryfikacji co najmniej 3 razy w okresie ich obowiązywania, a pierwsze sprawdzenie odbywałoby się dnia następnego po wydaniu nakazu lub zakazu.
Niezastosowanie się do wydanego przez Policję lub Żandarmerię nakazu lub zakazu, postanowienia Sądu w przedmiocie udzielenia zabezpieczenia poprzez przedłużenie nakazu lub zakazu, wydanego przez Sąd postanowienia rozstrzygającego co do istoty stanowiłoby wykroczenie zagrożone karą aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Wobec sprawców przedmiotowego wykroczenia (stypizowanego w art. 66b KW) zastosowanie znalazłyby przepisy dotyczące postępowania przyspieszonego.
Osoby dotknięte przemocą w rodzinie, w sprawach o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do tego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, byłyby zwolnione od ponoszenia kosztów sądowych.
Wreszcie, omawiany projekt ustawy antyprzemocowej wprowadziłby zmiany w art. 11a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, zgodnie z którym, jeżeli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta tą przemocą może żądać, aby sąd, właściwy według przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, zobowiązał go do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.
Jak wynika z samego uzasadnienia ustawy antyprzemocowej, jej celem jest wprowadzenie do porządku prawnego kompleksowych rozwiązań dotyczących szybkiego izolowania osoby dotkniętej przemocą od osoby stosującej przemoc, w sytuacjach gdy stwarza ona zagrożenie dla życia lub zdrowia domowników.
Zgodnie z dotychczas obowiązującym brzmieniem art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, jeżeli członek rodziny wspólnie zajmujący mieszkanie, swoim zachowaniem polegającym na stosowaniu przemocy w rodzinie czyni szczególnie uciążliwym wspólne zamieszkiwanie, osoba dotknięta przemocą może żądać, aby sąd zobowiązał go do opuszczenia mieszkania. Wskazane rozwiązanie nie jest jednak dość efektywne, aby zapewnić bezpieczeństwo osobie doznającej przemocy, dla której najważniejsze w sytuacji zagrożenia jest możliwie szybkie i sprawne odseparowanie jej od osoby stosującej przemoc.
Podobnie, zastosowanie środka zapobiegawczego przewidzianego w art. 275 a k.p.k., uzależnione jest od podjęcia decyzji o wszczęciu postępowania karnego oraz przedstawieniu zarzutów, a orzeczenie wobec osoby stosującej przemoc domową środka karnego z art. 39 pkt 2e k.k. umożliwia dopiero uprzednie skazanie sprawcy.
Choć w chwili obecnej ostateczny kształt ustawy antyprzemocowej pozostaje nieznany, możliwie szybkie przyjęcie rozwiązań umożliwiających natychmiastową izolację ofiar przemocy od sprawców, powinno stanowić jeden z priorytetów władzy, albowiem pomimo, iż sprawy z wniosku, o którym mowa w art. 11a ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie mieszczą się w ramach rekomendowanej listy tzw. spraw pilnych, związanej z ograniczeniem działalności sądów, w ramach przeciwdziałania rozpowszechnianiu się koronawirusa, o tyle w oczekiwaniu na jego rozpoznanie, osoba, wobec której stosowana jest przemoc w rodzinie pozostaje pozbawiona niezbędnej pomocy.
autor: apl. adw. Matylda Sobota